Trăm năm giếng cổ

Sâu trong con hẻm ngoằn ngoèo của phường 1 (quận Phú Nhuận, TP.HCM) có ngôi miếu Ngũ Hành thuộc sở hữu, quản lý của gia đình ông Võ Văn Nở (56 tuổi). Tuy nhiên, ông Nở và các thành viên trong gia đình đều không nhớ rõ miếu được xây dựng từ năm nào.

Ông Nở cho biết, miếu có từ thời ông nội của mình. Ngoài thông tin miếu được sửa chữa lần đầu tiên vào năm 1949, ông không còn lưu giữ bất kỳ ghi chép, tài liệu nào. Dẫu vậy, ông và người dân địa phương vẫn nhớ như in những ký ức đẹp về ngôi miếu nhỏ cùng cái giếng nằm ở phía trước.

Theo ông Nở, khởi đầu miếu thờ Ngũ Hành nương nương hay còn gọi là 5 mẹ Ngũ Hành. Về sau, miếu thờ thêm Phật Bà Quan Âm, Bà Chúa Xứ…

Vào ngày vía Ngũ Hành nương nương, những người nằm trong ban quản lý miếu tổ chức lễ cúng rất lớn để cầu cho cuộc sống người dân ấm no, hạnh phúc, công việc làm ăn phát đạt. Mỗi khi tổ chức lễ cúng, miếu có hát bóng rỗi, diễn hát bội... thu hút người dân đến xem rất đông.

Ông Nở kể: “Xưa kia, miếu có ban, hội là những người cao tuổi, có uy tín trong làng trông giữ, lo việc cúng bái. Sau này, ban, hội tan rã. Bây giờ, tôi là người tiếp quản, nhận nhiệm vụ trông giữ miếu".

"Xưa kia, không riêng gì ngày lễ, miếu luôn có đông người đến hương khói, lấy nước từ giếng cổ. Tôi được người xưa kể lại rằng, giếng này còn có trước cả miếu Ngũ Hành. Thế nên tôi đoán giếng đã hơn 100 tuổi và là nguồn cấp nước cho những hộ dân sinh sống xung quanh", ông Nở nói thêm.

Các bậc cao niên sinh sống xung quanh ngôi miếu nhỏ nói rằng, trước đây, khu vực này có nhiều giếng đào. Mỗi giếng phục vụ nước sinh hoạt cho khoảng 4 dãy nhà. Tuy vậy, giếng trước miếu Ngũ Hành lớn và có nhiều nước hơn cả.

Đặc biệt, bất kể các giếng nhỏ xung quanh thường xuyên cạn trơ đáy vào mùa khô, giếng trước miếu Ngũ Hành mùa nào cũng đầy ắp nước và luôn trong mát. Khi các giếng nhỏ dần cạn nước hoặc nhiễm phèn, giếng cổ càng trở nên quan trọng.

Chị Võ Thị Cẩm Nhung (SN 1973) là người sinh ra và lớn lên gần giếng cổ. Chị cho biết: “Lúc trước, khi chưa có nước máy, hầu hết dân xung quanh hẻm đều phụ thuộc vào giếng này để có nước sinh hoạt, tưới tiêu hoa màu.

Cũng nhờ giếng này mà người lao động nghèo ở đây có thêm nghề gánh nước thuê. Vào mùa khô, không trữ được nước mưa, những gia đình khá giả thường thuê người dân xung quanh giếng kéo nước lên, gánh đến nhà cho họ.

Nếu tôi nhớ không nhầm thì ngày ấy, các bà, các cô thường gánh nước thuê từ giếng đến tận đường Cô Bắc, Cô Giang cho người ta. Đặc biệt, vào dịp Tết, việc gánh nước thuê càng náo nhiệt”.

Tập tục đóng nắp giếng kỳ lạ

Chị Nhung nhớ như in, từ lúc lên 10 đã được mẹ giao nhiệm vụ kéo nước từ giếng cổ lên đổ vào thùng trữ trong nhà. Ngày trước, miệng giếng còn thấp, nước bên trong không sâu mà chỉ cách miệng 1-2m.

Chị chỉ cần thả dây có cột chiếc thùng nhựa xuống giếng rồi kéo nước lên. Lúc ấy, nước sinh hoạt trong gia đình đều được lấy từ giếng cổ. 

Thời điểm ấy, mỗi ngày vào đầu giờ sáng hoặc chiều tối, quanh miệng giếng lại tấp nập người đến lấy nước về nhà, hoặc gánh thuê cho người khác. Thời gian khác trong ngày, giếng được nghỉ ngơi.

Vào dịp Tết, khu vực giếng cổ đông vui, náo nhiệt hơn cả. Dịp này, người dân xung quanh thường cùng nhau đến quanh miệng giếng lấy nước rửa lạt, lá gói bánh tét, nguyên liệu làm mứt…

Đặc biệt, những ngày 28, 29 tháng Chạp, quanh miệng giếng bỗng nhiên đông đúc, náo nhiệt gấp nhiều lần ngày thường. Người người đem theo thùng, vật dụng đến giếng kéo nước, gánh về dự trữ trong nhà.

Mọi người xếp hàng, đứng quanh miệng giếng chờ đến lượt lấy nước rồi hối hả gánh về để kịp quay lại lấy chuyến sau. Nếu không, rất có thể họ sẽ không có nước dùng trong 3 ngày Tết. Bởi, đúng đêm 30, giếng sẽ đóng miệng, không phục vụ nhu cầu lấy nước của người dân nữa.

Ông Nở lý giải: “Ngày còn nhỏ, tôi đã biết đến lễ đậy nắp giếng cổ trước miếu Ngũ Hành vào đêm 30 Tết. Vào đêm giao thừa, ông từ của miếu Ngũ Hành cũng là ông nội tôi sẽ soạn lễ, thắp nhang rồi dùng vỉ sắt đặt lên miệng giếng.

Từ lúc đậy miệng giếng, không ai được mở ra, lấy nước. Đến sáng mùng 3 Tết, ông nội tôi lại soạn lễ, thắp nhang để xin mở nắp giếng. Lúc này, mọi người mới được phép đến giếng lấy nước về dùng.

Tôi không rõ lễ đậy nắp giếng ấy có từ bao giờ, cũng như nguyên nhân như thế nào. Tuy nhiên, khi tôi hỏi, ông nội nói rằng bà Thủy (vị thần cai quản vùng sông nước - PV) đã làm việc cả năm nên ba ngày Tết phải để bà nghỉ ngơi”.

Hiện nay, các hộ dân sinh sống xung quanh giếng cổ đã có nước máy sạch mát, tiện lợi. Tuy nhiên, gia đình ông Nở, gia đình chị Nhung vẫn tiếp tục gìn giữ, bảo quản giếng cổ.

Hàng ngày, những gia đình này và một số hộ dân xung quanh vẫn đến giếng lấy nước về sinh hoạt.

Chị Nhung tâm sự: “Để an toàn, bây giờ miệng giếng được nâng cao, có nắp đậy kiên cố. Hàng ngày, tôi vẫn thả gàu xuống giếng, kéo nước lên sinh hoạt vừa để tiết kiệm vừa như một cách ôn lại kí ức tuổi thơ.

Nhất là những ngày cận Tết, hình ảnh mọi người nô nức đến bên giếng thả gàu kéo nước, gánh về nhà trong không khí tươi vui, đầm ấm trong tôi lại hiện về”.

Nhớ những ngày giáp Tết thời thơ ấu, mỏi nhừ chân theo bố đi khắp đồng quê

Clip: Giếng cổ không bao giờ cạn nước trước miếu Ngũ Hành

Trăm năm giếng cổ

Sâu trong con hẻm ngoằn ngoèo của phường 1 (quận Phú Nhuận, TP.HCM) có ngôi miếu Ngũ Hành thuộc sở hữu, quản lý của gia đình ông Võ Văn Nở (56 tuổi). Tuy nhiên, ông Nở và các thành viên trong gia đình đều không nhớ rõ miếu được xây dựng từ năm nào.

Ông Nở cho biết, miếu có từ thời ông nội của mình. Ngoài thông tin miếu được sửa chữa lần đầu tiên vào năm 1949, ông không còn lưu giữ bất kỳ ghi chép, tài liệu nào. Dẫu vậy, ông và người dân địa phương vẫn nhớ như in những ký ức đẹp về ngôi miếu nhỏ cùng cái giếng nằm ở phía trước.

Theo ông Nở, khởi đầu miếu thờ Ngũ Hành nương nương hay còn gọi là 5 mẹ Ngũ Hành. Về sau, miếu thờ thêm Phật Bà Quan Âm, Bà Chúa Xứ…

Vào ngày vía Ngũ Hành nương nương, những người nằm trong ban quản lý miếu tổ chức lễ cúng rất lớn để cầu cho cuộc sống người dân ấm no, hạnh phúc, công việc làm ăn phát đạt. Mỗi khi tổ chức lễ cúng, miếu có hát bóng rỗi, diễn hát bội... thu hút người dân đến xem rất đông.

Ông Nở kể: “Xưa kia, miếu có ban, hội là những người cao tuổi, có uy tín trong làng trông giữ, lo việc cúng bái. Sau này, ban, hội tan rã. Bây giờ, tôi là người tiếp quản, nhận nhiệm vụ trông giữ miếu".

"Xưa kia, không riêng gì ngày lễ, miếu luôn có đông người đến hương khói, lấy nước từ giếng cổ. Tôi được người xưa kể lại rằng, giếng này còn có trước cả miếu Ngũ Hành. Thế nên tôi đoán giếng đã hơn 100 tuổi và là nguồn cấp nước cho những hộ dân sinh sống xung quanh", ông Nở nói thêm.

Các bậc cao niên sinh sống xung quanh ngôi miếu nhỏ nói rằng, trước đây, khu vực này có nhiều giếng đào. Mỗi giếng phục vụ nước sinh hoạt cho khoảng 4 dãy nhà. Tuy vậy, giếng trước miếu Ngũ Hành lớn và có nhiều nước hơn cả.

Đặc biệt, bất kể các giếng nhỏ xung quanh thường xuyên cạn trơ đáy vào mùa khô, giếng trước miếu Ngũ Hành mùa nào cũng đầy ắp nước và luôn trong mát. Khi các giếng nhỏ dần cạn nước hoặc nhiễm phèn, giếng cổ càng trở nên quan trọng.

Chị Võ Thị Cẩm Nhung (SN 1973) là người sinh ra và lớn lên gần giếng cổ. Chị cho biết: “Lúc trước, khi chưa có nước máy, hầu hết dân xung quanh hẻm đều phụ thuộc vào giếng này để có nước sinh hoạt, tưới tiêu hoa màu.

Cũng nhờ giếng này mà người lao động nghèo ở đây có thêm nghề gánh nước thuê. Vào mùa khô, không trữ được nước mưa, những gia đình khá giả thường thuê người dân xung quanh giếng kéo nước lên, gánh đến nhà cho họ.

Nếu tôi nhớ không nhầm thì ngày ấy, các bà, các cô thường gánh nước thuê từ giếng đến tận đường Cô Bắc, Cô Giang cho người ta. Đặc biệt, vào dịp Tết, việc gánh nước thuê càng náo nhiệt”.

Tập tục đóng nắp giếng kỳ lạ

Chị Nhung nhớ như in, từ lúc lên 10 đã được mẹ giao nhiệm vụ kéo nước từ giếng cổ lên đổ vào thùng trữ trong nhà. Ngày trước, miệng giếng còn thấp, nước bên trong không sâu mà chỉ cách miệng 1-2m.

Chị chỉ cần thả dây có cột chiếc thùng nhựa xuống giếng rồi kéo nước lên. Lúc ấy, nước sinh hoạt trong gia đình đều được lấy từ giếng cổ. 

Thời điểm ấy, mỗi ngày vào đầu giờ sáng hoặc chiều tối, quanh miệng giếng lại tấp nập người đến lấy nước về nhà, hoặc gánh thuê cho người khác. Thời gian khác trong ngày, giếng được nghỉ ngơi.

Vào dịp Tết, khu vực giếng cổ đông vui, náo nhiệt hơn cả. Dịp này, người dân xung quanh thường cùng nhau đến quanh miệng giếng lấy nước rửa lạt, lá gói bánh tét, nguyên liệu làm mứt…

Đặc biệt, những ngày 28, 29 tháng Chạp, quanh miệng giếng bỗng nhiên đông đúc, náo nhiệt gấp nhiều lần ngày thường. Người người đem theo thùng, vật dụng đến giếng kéo nước, gánh về dự trữ trong nhà.

Mọi người xếp hàng, đứng quanh miệng giếng chờ đến lượt lấy nước rồi hối hả gánh về để kịp quay lại lấy chuyến sau. Nếu không, rất có thể họ sẽ không có nước dùng trong 3 ngày Tết. Bởi, đúng đêm 30, giếng sẽ đóng miệng, không phục vụ nhu cầu lấy nước của người dân nữa.

Ông Nở lý giải: “Ngày còn nhỏ, tôi đã biết đến lễ đậy nắp giếng cổ trước miếu Ngũ Hành vào đêm 30 Tết. Vào đêm giao thừa, ông từ của miếu Ngũ Hành cũng là ông nội tôi sẽ soạn lễ, thắp nhang rồi dùng vỉ sắt đặt lên miệng giếng.

Từ lúc đậy miệng giếng, không ai được mở ra, lấy nước. Đến sáng mùng 3 Tết, ông nội tôi lại soạn lễ, thắp nhang để xin mở nắp giếng. Lúc này, mọi người mới được phép đến giếng lấy nước về dùng.

Tôi không rõ lễ đậy nắp giếng ấy có từ bao giờ, cũng như nguyên nhân như thế nào. Tuy nhiên, khi tôi hỏi, ông nội nói rằng bà Thủy (vị thần cai quản vùng sông nước - PV) đã làm việc cả năm nên ba ngày Tết phải để bà nghỉ ngơi”.

Hiện nay, các hộ dân sinh sống xung quanh giếng cổ đã có nước máy sạch mát, tiện lợi. Tuy nhiên, gia đình ông Nở, gia đình chị Nhung vẫn tiếp tục gìn giữ, bảo quản giếng cổ.

Hàng ngày, những gia đình này và một số hộ dân xung quanh vẫn đến giếng lấy nước về sinh hoạt.

Chị Nhung tâm sự: “Để an toàn, bây giờ miệng giếng được nâng cao, có nắp đậy kiên cố. Hàng ngày, tôi vẫn thả gàu xuống giếng, kéo nước lên sinh hoạt vừa để tiết kiệm vừa như một cách ôn lại kí ức tuổi thơ.

Nhất là những ngày cận Tết, hình ảnh mọi người nô nức đến bên giếng thả gàu kéo nước, gánh về nhà trong không khí tươi vui, đầm ấm trong tôi lại hiện về”.

Nhớ những ngày giáp Tết thời thơ ấu, mỏi nhừ chân theo bố đi khắp đồng quê

Nghệ sĩ Xuân Yến (tên đầy đủ là Nguyễn Xuân Yến) sinh năm 1944, thành viên gạo cội của gia tộc cải lương tuồng cổ lừng danh Minh Tơ – Thanh Tòng. Bà là cháu cố của bà bầu Vĩnh Xuân, cháu nội ông Bầu Thắng, con gái nghệ sĩ Minh Tơ - Bảy Sự, chị ruột NSND Thanh Tòng, mẹ nghệ sĩ Trinh Trinh và mẹ vợ NSƯT Kim Tử Long.

Bà lớn lên trong rạp hát, hằng ngày đến trường học chữ, về nhà học nghề. Từ nhỏ, nghệ sĩ đã được cha truyền dạy nhiều thể loại vai đào, thậm chí kép võ, năm 6 tuổi đã đóng vai đào chánh tại đoàn Đồng ấu Minh Tơ.

Thập niên 1960, Xuân Yến trở thành đào chánh Đoàn cải lương tuồng cổ Minh Tơ, sau đó hoạt động tại gánh hát Vĩnh Xuân - Khánh Hồng.

Bà được xem là chị cả của các thế hệ nữ nghệ sĩ trên sân khấu cải lương tuồng cổ, ghi dấu ấn trong các vở Trảm Trịnh Ân, Mạnh Lệ Quân, Thần nữ dâng Ngũ Linh Kỳ, Điều Tam Xuân báo phu cừu…

Không chỉ đóng đào, nghệ sĩ còn từng thể hiện loạt vai kép võ như Quan Công, Tiết Nhơn Quí, Lữ Bố, Triệu Tử Long.

Năm 1972, Xuân Yến theo đoàn hát bội của nghệ sĩ Thành Tôn ra Bình Định biểu diễn, tại đây được bà bầu mời gia nhập gánh hát Kim Chưởng và lần đầu gặp gỡ chồng sau - nghệ sĩ Hữu Cảnh. 

Năm 1975, họ kết hôn, sinh 3 con đều là nghệ sĩ gồm Trinh Trinh (1977), Bảo Trân (1979) và Bảo Châu (1982). Xuân Yến có 3 con với chồng trước, một trong số họ là diễn viên Xuân Trúc.

Năm 1988, nghệ sĩ Hữu Cảnh qua đời do đột quỵ. Khi có tuổi, Xuân Yến lui về diễn vai phụ, yểm trợ cho nghệ sĩ trẻ là con cháu của gia tộc Minh Tơ - Thanh Tòng.

Khi em trai - NSND Thanh Tòng sáng tác các kịch bản ca ngợi lịch sử dân tộc, bà luôn đồng hành góp mặt trong các vở Câu thơ yên ngựa, Tô Hiến Thành xử án, Nữ tướng Bùi Thị Xuân, Ngọn lửa Thăng Long, Má hồng soi kiếm bạc…

Sau này, bà còn nhiều lần tổ chức chương trình hát cúng đình dịp Lễ Kỳ yên của nhiều hội đình ở miền Nam, mời các diễn viên xuất thân từ cuộc thi Chuông vàng vọng cổtham gia để người trẻ có cơ hội cọ xát với nghề.

Mỹ Lê

Gia tộc Minh Tơ – Thanh Tòng thông báo nghệ sĩ Xuân Yến qua đời vào 1h sáng ngày 29/7 tại Bệnh viện Chợ Rẫy TP.HCM, hưởng thọ 80 tuổi. Do tuổi cao sức yếu, bà nằm viện hơn 1 tháng, sức khỏe ngày càng đi xuống. 

Nghệ sĩ Xuân Yến mắc bệnh tim và tiểu đường nhiều năm nay. Tháng 2/2017, bà từng nhập viện cấp cứu trong tình trạng mê man, khó thở do suy tim.

Tang lễ nghệ sĩ diễn ra tại nhà riêng ở xã Bình Hưng, huyện Bình Chánh từ ngày 29/7 - 1/8, sau đó đưa linh cữu bà an táng tại Nghĩa trang Hoa viên Gò Đen.

Nghệ sĩ Bạch Lựu từ Australia chia sẻ: "Chị Tư Xuân Yến cởi mở, vui tính, hòa đồng của chúng tôi vừa đi xa. Vợ chồng tôi ở xa đau lòng và thương tiếc khôn nguôi".

Nghệ sĩ Xuân Yến (tên đầy đủ là Nguyễn Xuân Yến) sinh năm 1944, thành viên gạo cội của gia tộc cải lương tuồng cổ lừng danh Minh Tơ – Thanh Tòng. Bà là cháu cố của bà bầu Vĩnh Xuân, cháu nội ông Bầu Thắng, con gái nghệ sĩ Minh Tơ - Bảy Sự, chị ruột NSND Thanh Tòng, mẹ nghệ sĩ Trinh Trinh và mẹ vợ NSƯT Kim Tử Long.

Bà lớn lên trong rạp hát, hằng ngày đến trường học chữ, về nhà học nghề. Từ nhỏ, nghệ sĩ đã được cha truyền dạy nhiều thể loại vai đào, thậm chí kép võ, năm 6 tuổi đã đóng vai đào chánh tại đoàn Đồng ấu Minh Tơ.

Thập niên 1960, Xuân Yến trở thành đào chánh Đoàn cải lương tuồng cổ Minh Tơ, sau đó hoạt động tại gánh hát Vĩnh Xuân - Khánh Hồng.

Bà được xem là chị cả của các thế hệ nữ nghệ sĩ trên sân khấu cải lương tuồng cổ, ghi dấu ấn trong các vở Trảm Trịnh Ân, Mạnh Lệ Quân, Thần nữ dâng Ngũ Linh Kỳ, Điều Tam Xuân báo phu cừu…

Không chỉ đóng đào, nghệ sĩ còn từng thể hiện loạt vai kép võ như Quan Công, Tiết Nhơn Quí, Lữ Bố, Triệu Tử Long.

Năm 1972, Xuân Yến theo đoàn hát bội của nghệ sĩ Thành Tôn ra Bình Định biểu diễn, tại đây được bà bầu mời gia nhập gánh hát Kim Chưởng và lần đầu gặp gỡ chồng sau - nghệ sĩ Hữu Cảnh. 

Năm 1975, họ kết hôn, sinh 3 con đều là nghệ sĩ gồm Trinh Trinh (1977), Bảo Trân (1979) và Bảo Châu (1982). Xuân Yến có 3 con với chồng trước, một trong số họ là diễn viên Xuân Trúc.

Năm 1988, nghệ sĩ Hữu Cảnh qua đời do đột quỵ. Khi có tuổi, Xuân Yến lui về diễn vai phụ, yểm trợ cho nghệ sĩ trẻ là con cháu của gia tộc Minh Tơ - Thanh Tòng.

Khi em trai - NSND Thanh Tòng sáng tác các kịch bản ca ngợi lịch sử dân tộc, bà luôn đồng hành góp mặt trong các vở Câu thơ yên ngựa, Tô Hiến Thành xử án, Nữ tướng Bùi Thị Xuân, Ngọn lửa Thăng Long, Má hồng soi kiếm bạc…

Sau này, bà còn nhiều lần tổ chức chương trình hát cúng đình dịp Lễ Kỳ yên của nhiều hội đình ở miền Nam, mời các diễn viên xuất thân từ cuộc thi Chuông vàng vọng cổtham gia để người trẻ có cơ hội cọ xát với nghề.

Mỹ Lê